IlliPi
■111
■:'•'-■;■' §5HHR?$
JHH
ilSKBi
■iill
IfS
Ilii
ntn»ii<Uj
iiSfttwHn
wUnHui
Digitized by the Internet Archive
in 2011 with funding from
Boston Library Consortium Member Libraries
http://www.archive.org/details/rpfranciscisuare06suar
R. P. FRANCISCI
SUAREZ
E SOGIETATE JESU
OPERA OMNIA.
TOMUS SEXTUS COMPLECTENS
COMMENTARIA AC DISPUTATIONES IN PRIMAM SECUNM! D. THOMjE, DE LEGIBUS SEU LEGISLATORE DEO.
TRACTATUS DE LEGlBUS. UTRIUSQUE FORI HOMINIBUS UTILIS, 1N DECEM LIBROS DIVIDITUR
QUORUM QUINQUE ULTIMOS IN HOC TOMO REPERIES,
CUM INDICIBUS NECESSARIIS.
tW
R. P. FRANCISCI
UAREZ
E SOCIETATE JESU
OPERA OMNIA
EDITIO NOVA, A CAROLO BERTON,
CATHEDEALIS ECCLESLB AMBIANENSIS VICARIO,
JUXTA EDITIONEM VENETIANAM XXIII TOMOS IN-F° CONTINENTEM, ACGURATE RECOGMTA, REVERENDISSIMO 111. DOMINO SERGENT, EPISCOPO CORISOPITENSI, AB EDITORE DICATA.
TOMUS SBXTUS.
fXXtt"i"»i-^iLi-ii.L^ ■»
PARISIIS
APUD LUDOVIGUM VIVES, BIBLIOPOLAM EDITOREM,
Via vulgo dicta Cassette, 23.
MDCCCLVI.
37192
Depuis que nous avons consenti a diriger la reimpression de Suarez, nous avons apporte un soin extr6me a la r6vision du texte. Aussi, osons-nous esp6rer que les volumes, publies par nous, seront exempts de fautes graves. Nous avons attache aussi, comme le lecteur s'en apercevra aisement, une grande importance a la ponctuation, qui contribue si efficacement a la clarte, surtout dans un ouvrage exrit en latin sur des matieres abstraites. Un vingt-septieme volume, dont il n'est possible de fixer encore ni Fetendue ni le prix, contiendra deux tables que l'on ne trouve dans aucune autre edition : 1° une table universelle , par ordre alphabetique , des matieres traitees dans les 26 volumes ; 2° une table universelle des textes bibli- ques commentes par Suarez dans le cours de ses OEuvres. II n'est personne qui n'apprecie, au premier coup-d'ceiI, 1'utilite de ces additions pour abreger les recherches. Enfin, un dernier volume renfermera : 1° 1'explication de tous les passages de Suarez qui peuvent offrir quelque difficulte : 2° 1'indication et la justi • fication de tous les changemens que nous avons du faire aux anciennes editions, remplies de fautes grossieres.
Charles BERTON,
Vicaire a la cathddrale d'Amietts.
NDEI LIBRORUM ET GAP
QUJE IN HOG VOLUMINE CONTINENTUR.
LIBER VI.
DE INTERPRETATIONE, MUTATIONE ET CESSATIONE LEGUM HUMANARUM.
Cap. I. De ratione recte interpretandi legem huma-
nam. ±
Cap. II. De extensione in legibus humanis per] earum
interpretationem. 8
Cap. III. De extensione legis ad casum non compre-
hensum suh aliqua verborum significatione. 11
Cap. IV. Expediuntur iionnulla dubia circa extensio-
nem legis. 10
Cap. V. De restrictione legis per interprelationem. 23 Cap. VI. De cessatione obligationis legis in particulari
contra verba legis. 27
Cap. VII. De excusatione legis per epiikiam. 30
Cap. VIII. De usu epiikia? sine recursu ad princi-
pem.
Cap. IX. De cessatione legis causa cessante.
Cap. X. De dispensatione in lege humana.
Cap. XI. De effectibus dispensationis humanm legis.
Cap. XII. De materiali causa dispensationis.
Cap. XIII. De forma dispensationis humanw legis. 58
Cap. XIV. De potestate ordinaria dispensandi in legi-
bus humanis. 66
Cap. XV. Dubia circa polestatem inferiorum inlegibus
humanis. 70
Cap. XVI. De potestate ordinaria"dispensandi et com-
mutandi. 74
Cap. XVII. De potestate delegata ad dispensandum in
legibus humanis. 77
Cap. XVIII. De justitia causa? ad justam dispensatio-
nem._ 82
Cap. XIX. De validitate dispensationis legis humanw
sine justa causa. 90
Cap. XX. De cessatione dispensationis cessante causa.
97 Cap. XXI. De nullitate seu invaliditale dispensatio-
nis. 103
Cap. XXII. Quando obtenta dispensatio sit obrepti-
tia. 105
Cap. XXIII. Quw taciturnitas invalidat dispensatio-
nem. 107
Cap. XXIV: De dispensatione ab uno vinculo tacitis
aliis. 114
Cap. XXV. De abrogatione legis. 118
Cap. XXVI. Quis possil legem abrogare. 121
Cap. XXVII. Quibus modis fit abrogatio, el de effectibus
ejus. 128
LIBER VII.
DE LEGE NON SCRIPTA QVM CONSUETUDO APPELLATUR.
Cap. I. De consuetudine, more, usu, stylo, elc. 135
Cap. II. Consuetudo quando inducit jus non scrip-
lum. 139
Cap. III. Quotuplex sit consuetudo, et an forum et sty-
lum comprehendat. 141
Cap. IV. De tertia divisione consuetudinis secundum
jus, prwter jus, contrajus. 145
Cap. V. De variis partitionibus consuetudinis. 148 Cap. VI. Quid sil consuetudo bona et rationabilis, et e
contra. 154
Cap. VII. De consuetudine jure reprobata. 160
Cap. VIII. De alia divisione consuetudinis. 164
Cap. IX. De causis consueludinis. 170
Cap. X. De introductione consuetudinis. 174
Cap. XI. De juridica notitia necessaria ad consuetudi-
uem. 176
Cap. XII. De inductione consuetudinis per solos actus
volunlatis. 181
Cap. XIII. De consensu principis ad consuetudinem in-
troducendam. 184
■ Cap. XIV. Qu& consuetudo legem non scriptam indu-
cal. 188
'. Cap. XV. De tempore sufficiente ad legem introducen-
dam. 190
Cap. XVI. De causis et effectibus legis non scriptw, %n-
.- ducta; per consuetudinem. 194
t- Cap. XVII. Quomodo consuetudo habeat vim legem in-
terpretandi. 198
/'Cap. XVIII. An consuetudo legem humanam abrogare
possit. 200
Cap. XIX. An talis abrogatio exceptionem vel exten-
sionem admittat. 207
Cap. XX. Quibus modis possit consueludo mutari. 216
LIBER VIII.
DE LEGE HUMANA FAVORABILI SEU DE PRIVILEGIO.
Cap. I. Quid sit privilegium. 225
Cap. II. An scriptura sit de substaniia privilegii, et
quomodo a rescripto, dispensatione seu beneficio
differat. . 228
Cap. III. De divisioneprivilegiiinrealeetpersonale.SBV Cap. IV. De privilegio renumerativcT et conventionali,
an reale sit vel personale. 237
Cap. V. De divisione privilegii in perpetuum et lem-
porale. 242
Cap. VI. De quatuor aliis privilegiorum divisioni-
bus. 244
Cap. VII. Utrum sit aliquod privilegium per se non
scriptum, nec expresse concessum, sed usu compa-
ratum. 250
Cap. VIII. Quisnam possit privilegium concedere. 256 Cap. IX. De materiali causa seu subjecto privilegii, seu
cui possit concedi. 260
Cap. X. Quodnam sit de facto subjectum privilegii
quoad personam cui conceditur. 262
Cap. XI. An privilegium extendatur ad conjuncta seu
correlativa. 265
Cap. XII. De communi el ordinaria forma privile-
gii. 269
Cap. XIII. Quce sit substantiaHs forma privilegii, sive
absolute, sive sub conditione aut modo conceda-
tur. 274
Cap. XIV. An de ratione privilegii sit, ut per formalia
verba juri communi deroget. 276
Cap. XV. De forma privilegii quod vocatur ad instar.
279 Cap. XVI. De communicatione privilegiorum , et eorum
collatione cum privilegiis ad instar. 284
Cap. XVII. Utrum communicato privilegio etiam res-
trictio ejus communicetur. 289
Cap. XVIII. An confirmatio privilegii sit nova illius
concessio, .vel quid sit, et an una ab alia dif-
ferat. 293
Cap. XIX. Nonnulla dubia circa confirmationem pri-
vilegioium expediuntur. 299
Cap. XX. An per innovationem privilegii confirmetur,
vel denuo gratia concedatur. 304
Cap. XXI. Utrum ad esse seu ad valorem vel fructum
privilegii aliqua justa causa concessionis necessaria
sit. 309
Cap. XXII. Quos effeclus habere possit privilegium, ut
privilegium est. 311
Cap. XXIII. Quem effeclum possit habere privilegium,
ut lex est. 317
Cap. XXIV. Utrum ad privilegium, ut lex est, et ad
effectum ejus sit necessaria promulgatio, vel quce
notitia sufficiat. 320
Cap. XXV. Utrum privilegium nondum privilegiario
notum, nec ab illo acceptatum, conferre illi possit
aliquod jus. 323
Cap. XXVI. An ubique possit quis licite suo privilegio
uti, et prceserlim extra territorium concedentis. 335 Cap. XXVII. Quando privilegium quoad suos effeclus
restringendum sit ut odiosum , vel ut favorabile
ampliandum. 241
Cap. XXVIII. Quoe sint in reslringendis vel extendendis
privilegiis observanda. 344
Cap. XXIX. Quibus modis privilegium per se finiatur,
seu quasi ab intrinseco amittatur, et specialiler per
temporis lapsum. 350
Cap. XXX. Utrum, cessante causa finali privilegii, ces~
set privilegium et extingualur. 353
Cap. XXXI. Utrum privilegium expiret per mortem so-
lam concedentis. 361
Cap. XXXII. Quando de ratione formo? concessionis du-
ratio privilegii limitatur ad vitam concedentis. 369 Cap. XXXIII. De amissione privilegii per renuntiatio-
nem expressam. 374
Cap. XXXIV. Utrum per non usum perdalur privile-
gium propter tacitam renuntiationem, vel propter
alium titulum. 382
Cap. XXXV. Quando et quomodo amiltatur privilegium
per contrarium usum. 392
Cap. XXXVI. Quando et quomodo amittatur privile-
gium per illius abusum. 401
Cap. XXXVII. An privilegium semel concessum revo-
cari possit a concedente vel ab alio. 405
INDEX LIBRORUM ET CAPITUM. VII
Cap. XXXVIII. Quibus modis soleat privilegium revo- cari. 410
Cap. XXXIX. Quando censetur princeps tacite revocare privilegium contra illud operando. 412
Cap. XL. Quando incipiat revocatio privilegii suum effectum sortiri. 414
LIBER IX.
DE LEGE DIVINA POSITIVA VETERI.
Cap. I. An ante legem Moysi data fuerit alia lex posi-
tiva divina. 419
Cap. II. An lex Moysi a vero Deo data sit, ita ut divina
fuerit. 422
Cap. III. De fine legis veteris et prceceptorum ejus. 429 Cap. IV. De materia legis veteris et pro3ceptorum ejus.
434 Cap. V. De convenientia modi, temporis, etc, legisve-
teris. 444
Cap. VI. De effectibus legis veteris. 449
Cap. VII. An lex velus justificaret. 459
Cap. VIII. De perfectione legis veteris. 465
Cap. IX. De mutabilitate legis veleris. 469
Cap. X. De cessatione legis veteris quoad obligatio-
nem. 471
Cap. XI. De cessalione legis veteris quoad omnia prce-
cepta. 478
Cap. XII. De obligatione legis veteris ante Christi mor-
tem. 488
Cap. XIII. De tempore quo cessaverit lex vetus. 492 Cap. XIV. An lex vetus non tantum mortua, sed etiam
morlifera sit. 501
Cap. XV. De tempore quo lex vetus mortifera fuerit.
505 Cap. XVI. An lex vetus fuerit semper mortifera post
Evangelii prcedicationem. 508
Cap. XVII. Lex vetus non semper post inchoatam prce-
dicationem fuit morlifera. 511
Cap. XVIII. Satisfit dubiis ex dictis resultantibus.
520 Cap. XIX. Fueritne lex vetus prius mortua quam mor-
tifera. 524
Cap. XX. Quomodo fuerit illicitum gentes ad judaizan-
dum cogere, etc. 530
Cap. XXI. De inutilitate legis veteris quoad effectus
suos. 542
Cap. XXII. De cessatione circumcisionis quoad sancti-
ficationem infantium. 546
LIBER X.
DE LEGE NOVA DIVINA.
Cap. I. De lege nova et legislatore Christo. 550
Cap. II. De materia legis novce et prceceptis ejus. 553 Cap. III. De scriptione legis novce. 561
Cap. IV. De tempore quo obligavit universum orbem.
566 Cap. V. De effectibus legis novce. 575
Cap. VI. De dispensatione circa legem novam. 579 Cap. VII. De perpetuitate legis gratice. 587
Cap. VIII. De perfectione legis novce comparatione ve- teris. 591
cs^S)®^
INDEX GAPITUM LIBRI SEXTI
DE INTER?RETATIQNE, MUTATIONE ET CESSATIONE LEGUM HUMANARUM.
— B .^fP^l _&■■■
Cap. I. De ratione recte interpretandi
legem humanam. Cap. II. De extensione in legibus huma-
nis per earum interpretationem. Cap. III. De extensione legis ad casum
non comprehensum sub aliqua verbo-
rum significatione. Cap. IV. Expediuntur nonnulla dubia
circa extensionem legis. Cap. V. De restrictione legis per inter-
pretationem. Cap. VI. De cessatione obligationis legis
in particulari contra verba tegis. Cap. VII. De excusatione legis per epii-
kiam. Cap. VIII. De usu epiikice sine recursu
ad Principem. Cap. IX . De cessatione legis causa cessan te . Cap. X. De dispensatione in lege hu-
mana. Cap. XI. De effectibus dispensationis
humance legis. Cap. XII. De materiali causa dispensa-
tionis. Cap. XIII. De forma dispensationis hu-
mance legis.
Cap. XIV. De potestate ordinaria dis-
pensandi in legibus humanis. Cap. XV. Dubia circa potestatem infe-
riorum in legibus humanis. Cap. XVI. De potestate ordinaria dis-
pensandi et commutandi. Cap. XVII. De potestate delegata ad dis-
pensandum in legibus humanis. Cap. XVIII. Dejustitia causce adjustam
dispensationem. Cap. XIX. De vatiditate dispensationis
legis humance sine justa causa. Cap. XX. De cessatione dispensationis
cessante causa. Cap. XXI. De nutlitate seu invaliditate
dispensationis. Cap. XXII. Quando obtenta dispensatio
sit subreptitia. Cap. XXIII. Quce taciturnitas invalidat
dispensationem. Cap. XXIV. De dispensatione ab uno
vinculo tacitis aliis. Cap. XXV. De abrogatione legis. Cap. XXVI. Quis possit tegem abrogare, Cap. XXVII. Quibusmodis fit abrogatio.
et de ejjectibus ejus.
©THXS^g)
LIBER SEXTUS.
DE
INTERPRETATIONE, CESSATIONE
ET MUTATIONE HUMANARUM LEGUM.
Diximus in tribus libris proxime preeceden- tibus de omnibus quee spectant ad rationem et effieaciam legis, tam civilis quam canonicee, et ad quasdam earum generales species quse omnes mutationem admittunt; et ideo prius- quam de jure humano non scripto vel de pri- vato dicamus, de mutatione legis humanae scri- ptee dicendum est, simulque canonicam et ci- vilem comprehendemus , quoniam utraque mutationem admittit, et doctrina quoad hanc partem communis est ac fere uniformis. Dis- tinguendse autem sunt variee mutationes quae in humana lege fieri possunt; potest enim mutari interdum quasi ab intrinseco et de se, aliquando vero ab extrinseco agente ; et utra- que mutatio accidere potest vel in parte solum vei in tota lege. Dico autem legem mutari ex se et ab intrinseco, quando ex defectu materiee, vel finis, aut rationis ejus obligatio cessat. Et quando hoc contingit tantum in parte, seu in particulari occasione, dicitur legis interpreta- tio, seu eequitas, aut epiikia; quando vero in- tegra mutatio accidit, cessatio dici potest, et ita a nobis appellatur. Ab extrinseco autem mutatur lex quando per contrariam actionem aufertur ejus obligatio, et si quidem id fiat ex parte, vocatur dispensatio, sub qua commuta- tionem comprehendo ; si autem fiat in tota lege, vocatur abrogatio, seu irritatio, aut ab- latio legis. Ex quibus quatuor membris con- surgunt sigillatim pertractanda, interpretatio, cessatio, dispensatio et abrogatio legis, quibus addi solet mutatio legis per additionem, ut constat ex D. Thoma, queest. 97, art. 4 . Verum- tamen si additio legis fiat sine diminutione vel abrogatione preeexistentium legum, magis per-
VI.
tinet ad introductionem novee legis quam ad mutationem de qua tractamus, et ideo nihil de mutatione illa nobis dicendum superest. Si autem lex nova antiquioribus deroget, jam non est pura additio, sed mutatio quee sub abroga- tione comprehenditur, et ita quatuor membra sufficiunt. Et quod ad primum spectat, licet sola interpretatio, per quam lex declaratur in speciali casu non obligare per epiikiam, ad le- gis mutationem pertinere videatur, nihilomi- nus, ut illa melius intelligatur et propter ma- terise complementum, operse pretium erit ali- quid de interpretatione humanarum legum generaliter prsemittere.
CAPUT I.
DE RA.TI0NE REGTE INTERPRETANDI LEGEM HUMA- NAM QU0AD LEGITIMUM SENSUM EJUS.
1. Triplicem legis interpretationem distin- guere possumus ex Glossa in 1. Si de interpre- tatione, ff. de Legibus, et Panorm. et Deci. in cap. 1 de Postul. Preel.; Sylvest., verbo Inter- pretatio, scilicet, authenticam, usualem et doc- trinalem. Authenticam voco quee fit auctoritate iUius qui potest legem condere, usualem quse consuetudine et ipso usu fit, et doctrinalem quee fit per doctrinam, et auctoritate interpre- tum; hic de hac tertia preecipue loquimur, et ideo breviter alias duas expediemus. Dicta vero Glossa aliud membrum addit illius inter- pretationis, quee fit per sententiam judicis. Sed heec sub consuetudine includitur, ut patebit inferius loco suo.
2. Dari posse interpretationem qiice legis
1
LIB. VI. DE INTERPRET., CESSAT. ET MUTAT. LEGIS HUMAN.E.
auctoritatem haleat. — Primo ergo certum est dari posse interpretationem aliquam legis quse auctoritatem legis habeat, hanc vero fieri non posse nisi vel ab ipsomet legislatore, vel suc- cessore, vel superiorem jurisdictionem ha- bente. Tota assertio facile probatur, quia in- terpretatio hsec ssepe est necessaria ad bonum commune, et non excedit potestatem legislato- ris; potest ergo cum auctoritate legis ab eo fieri, non vero ab inferiori qui legem ferendi non habet potestatem, vel non talem ut cadat in actum superioris. Et hoc est quod dicitur in 1. ult., c. de Leg., omnem legis interpretatio- nem ab imperatore datam ratam et induUtatam haiendam esse. Et reddit rationem, quia si leges condere soli imperatori concessum est, etiam leges interpretari solo dignum imperio esse oportet. Quod necesse est intelligi de hac inter- pretatione quam authenticam vocamus, de qua etiam dicitur in cap. Inter alia, de Sentent. excom.: TJt unde jus prodiit interpretatio quo- que procedat. Estque optimum et novum exem- plum in motibus propriis Sixti V de illegitimis; nam per priorem de illis disposuit, per poste- riorem vero priorem interpretatus est, et uter- que eamdem legis auctoritatem habet. Est au- tem advertendum non tantum eamdem perso- nam posse hoc modo legem suam interpretari, sed etiam eamdem sedem, ut ita dicam, seu successorem in eadem potestete, ut clare pro- batur in dicto cap. Inter alia. Et ratio est, quia lex non procedit a persona nisi ut habente potestatem, et lex semper pendet ab eadem potestate, in quacumque persona sit; ergo qui in eadem potestate succedit semper potest prsedeeessorum leges interpretari. Verum qui- dem est eumdem hominem posse certius expli- care suam mentem et sensum quem revera habuit quando legem condidit, quia solus ipse voluntatem suam certo cognoscit; successor vero solum potest illam conjectare. Nihilomi- nus tamen potestsuccessorinterpretari sensum in quo lex recipienda est et observanda, et hoc modo dicitur hsec authentica interpretatio. Unde etiam manifestum est posse superiorem hoc modo legem inferioris interpretari, quia non est necesse ut attingere certo possit perso- nalem (ut sic dicam) sensum et mentem ejus, quia hoc neque in successore est necessarium; sed satis est ut possit defmire ac statuere quo- modo talis lex accipienda sit et custodienda,, quod melius potest facere per jurisdictionem superiorem quam per sequalem, ut constat. Superiorem enim voco non tantum in digni- tate vel extrinseca perfectione, sed in subordi-
natione et preelatione; quo modo jurisdictio regis est superior jurisdictione preefeeti aut proregis , et jurisdictio Papse jurisdictione Episcopi ; non vero ita comparatur Archiepis- copus ad Episcopum, unde non potest sic in- terpretari legem ejus.
3. Hanc interpretationem non solum esse nu- dam declarationem, sed aliquando mutationem. — Quce requiruntur ut interpretatio dicatur authentica. — Unde etiam intelligitur frequen- ter contingere ut hsec interpretatio non sit nuda declaratio sensus prioris legis, sed muta- tio etiam aliqua, vel addendo vel minuendo, quia totum hoc cadit sub potestatem ejus cujus auctoritate fit talis interpretatio, et potest esse ad commune bonum necessarium. Unde licet contingat interpretationem non videri omnino adsequatam proprietati verborum legis, non est dubitandum de auctoritate et efficacia in- terpretationis, quia cum auctor ejus possit ali- quam mutationem facere, ssepe cum interpre- tatione illam miscet sub eodem interpretatio- nis nomine illam comprehendendo, fortasse per modestiam et comitatem, ut videre licet in cap. 1 de Juram. calum., et cap. unic. de Gleric. conjug., in 6, cum similibus. Denique observare oportet hseo omnia intelligenda esse de lege quse directe fit ad interpretandum priorem. Ssepe enim unam legem per aliam interpretamur, licet neutra ad hunc finem condita sit, sed ex certo sensu unius veriorem alterius sensum eolligimus, aut conjectamus, vel propter consonantiam, vel propter verbo- rum usum, vel propter similitudinem rationis, aut aliquid simile : tunc autem interpretatio non est authentica, sed sub doctrinali com- prehenditur, quia non habet legis auctoritatem, ut per se constat. Ut ergo authentica sit inter- pretatio, oportet ut habeat omnes legis huma- nee conditiones, atque adeo ut sit justa, proce- dens a legitima potestate., sufficienter promul- gata, etc. Unde consequenter fit ut hsec ipsamet lex humana interpretativa alterius exposita sit dubiis et obscuritatibus, ac subinde ut etiam propter iliam aliae interpretationes necessarise sint. Ideoque observant doctores quod consti- tutio declarans aliam, in his quse non exprimit recipit omnes interpretationes quas constitutio declarata, ut sumitur ex Glossa in Glemen. Statum, verbo Consuetudo, de Electione, et in cap. Is qui, verb. Vel electi, de Elect., in 6, et habetur expresse in Authentica de Filiis ante dotalia instrumenta natis, in fin., collat. 3, ubi id notant Glcss..et Bart., et alii quos refe- runt Matienz. lib. 5 Recopil., t. A, 1. % Glos.
CAP. I. DE RATIONE REGTE INTERPRETANDI LEGEM HUMANAM.
6, num. 10; Burg. de Paz., lib. 1 Tauri, num. 288.
4. Interpretationem ex usu sumptam inter- dum posse esse authenticam. — Secundo, di- cendum est multum valere interpretationem ex usu desumptam ad legis obligationem prse- scribendam, et interdum talem esse posse ut autbentica sit et pro lege babenda. Hsec asser- tio communis doctorum est, ut sumitur ex cap. Cum dilectus, de Consuetudine, quatenus in eo dicitur consuetudinem esse optimam le- gum interpretem, quod etiam babetur in 1. Si de interpretatione, ff. de Legibus. Pertinet antem ad materiam de consuetudine, et ideo illam prosequemur in cap. 7 libri sequentis ad finem.
5. Aliquando necessaria est doctrinalis inter- pretatio in legilus humanis. — Tertio, dicen- dum est leges bumanas etiam admittere doc- trinalem interpretationem, quse, licet per se non inducat obligationem quia non babet po- testatem introducendi legem, babet tamen suum auctoritatis gradum, qui potest inter- dum esse tam certus ut inducat necessitatem. Hoc totum adeo notum est ut probatione non indigeat; nam baec est bumana conditio ut vix possit bomo tam perspicuis verbis sensum suum explicare, quin ambiguitates et dubia nascantur, prpesertim quia lex bumana loqui- tur breviter et in generali, et in applicatione ejus ad varios casus in particulari oriuntur fre- quenter dubia, propter quse judicium pruden- tum et declaratio doctrinalis necessaria est. Denique ex bac necessitate orta est juris civi- lis peritia, cujus praecipuus finis est verum sensum veramque interpretationem legum humanarum tradere. Quod munus commen- datur in 1. unic, cap. de Professoribus qui Constantin. lib. 12, quatenus bonorari jubet eos qui illo munere probe utuntur.
6. Convenientia interpretum magnam habet auctoritatem. — De bac igitur interpretatione
:• certum est non babere vim legis, quia non
procedit a potestate jurisdictionis, sed a scien-
j-tia et judicio prudentum, et ideo dicimus per
se non inducere obbgationem. Quia vero in
i omni arte judicium peritorum in illa magnam
: inducit probabilitatem, ideo etiam in bac le-
; gum bumanarum interpretatione hsec doctri-
[ nabs interpretatio magnum babet auctoritatis
pondus. Inquo varii gradus esse possunt; nam
| si in abcujus legis intelligentia omnes inter-
pretes conveniant, faciunt humanam certitu-
dinem, et regulariter loquendo etiam inducent
I obligationem servandi legem, et utendi illa in
praxi juxta talem interpretationem ; tum quia tanta consensio doctorum indicat communem acceptationem et observantiam legis in illo sensu; tum etiam quia vix potest accidere ut contra communem omnium doctorum inter- pretationem tam efficax ratio occurrat, ut in conscientia reddat securam contrariam intel- ligentiam. At vero ubi varise sunt doctorum in terpretationes, juxta pondus rationum et doctorum auctoritatem judicandum est; oc- currebat bic disputatio de electione opinio- num , iUa vero ad materiam de conscientia spectat.
7. Tria notanda ut verius sensus legis colli- gatur. — Sed circa banc interpretationem in- terrogari potest quibus principiis seu regulis utendum sit ad verum sensum et obligationem legis colligendam. In quo puncto latissime scribunt juris interpretes, quia proprie ad illos spectat ; quia vero etiam theologis aliqua di- rectio in legum ac canonum intelligentia ne- cessaria est, eam breviter comprehendemus. Tria igitur capita observanda sunt, quee supra tractando de forma legis distinximus, scilicet, verba legis quatenus significativa sunt, mens legislatoris, et ratio, et de singulis aliquid est dicendum, quoniam ex bis omnibus pendet vera interpretatio legis. Circa verba dicendum est in omni lege humana primum omnium spectandam esse verborum proprietatem, id est, propriam significationem : nam ex illa maxime sumenda est vera interpretatio legis, semperque est prseferenda nisi aliquid obstet. Sic enim de testatore dicitur in 1. Non aliter, ff. de Legat., non aliter a significatione ver- horum ejus recedi, quam cum manifestum est aliud ipsum sensisse ; ergo multo magis de verbis legislatoris idem asserendum est. Unde in 1. \, § Si is qui navem, ff. de Exercitoria actione, dicitur in duliis non esse recedendum a verbis edicti; et in 1. Prospexit, ff. Qui et a quibus, verbis inhserendum esse etiamsi res gravis esse videatur. Quodquidem (ait) perquam durum est, sed ita lex scripta est. Hinc etiam in cap. 2, § Sed neque, de Translat. Episcop., concessa cessione episcopatus non censetur concessa translatio. Et ratio redditur, nam si circa translationem idem fieri voluisset quod de cessione dixerat, et de translatione poterat ex- pressisse; significans non esse recedendum a proprietate verborum, quoad fieri possit; si- milia habentur in cap. Ad audientiam, de Decim.
8. Ratiovero clara est, quia verba in com- muni sermone usurpantur in propria signifi-
LIB. VI. DE INTERPRET., CESSAT. ET MUTAT. LEGIS HUMANjE.
catione; nam idcirco illam recipiunt ; ergo multo magis hoc inteliigendum est servari in legibus, quia debent esse claree et non exposi- tee circumventionibus et falsis interpretationi- bus, ut supra diximus. Unde confirmatur ab incommodo, quia alias nibil esset certum in legibus, neque per illas possent regulari actio- nes hominum, quia unusquisque posset suo arbitrio ad improprios sensus illas derivare. Confirmatur secundo^ quia propter hanc regu- lam docent Patres verba Scripturee in proprio sensu esse accipienda, nisi ex circumstantiis vel aliis locis aliud constet, quod maxime ob- servandum est ubi dogmata fidei aut morum traduntur ; idem ergo est cum proportione in lege, quee est regula morum. Denique etiam dialectici dicunt analogum simpliciter sump- tum accipi pro principali significato; verba autem, si praeter sensum proprium habere pos- sunt improprium, sunt quasi analoga, et in eis sensus proprius est quasi principale analoga- tum ; ergo absolute posita in lege accipienda sunt in proprio ac principali statu. Atque hanc regulam tradunt jurisperiti communiter, ut late refert Tiraquel. in 1. Si unquam, § Li- bertis, num. 45 et sequentibus, et attingit breviter Constant. Rog. , tract. de Jur. in- terpr., queest. % num. 20. Quando autem vel quomodo heec regula deficiat, ex dicendis pa- tebit.
9. Duplex verborum proprietas. — Signi- ficatio usualis ad naturalem vel civilem redu- cenda est. — Observandum est autem in hoc puncto in verbis juris seu legum duplicem pro- prietatem solere distingui : unam naturalem vocant, aliam civilem. Prior non sic appella- tur quia significatio aliqua verborum legis fit a natura, constat enim omnia verba humana- rum legum ad placitum et ex impositione si- gnificare, sed quia queedam significatio est ex simplici et primeeva verborum impositione, et in ea solent significari res prout vere ac na- turaliter sunt, sicut dictio mors significat na- turalem mortem. Significatio autem civilis di- citur quee est per extensionem,, parificationem, vel fictionem juris, ut dictio mors significare solet civilem, qualis fit per religiosam profes- sionem, et filius adoptatus dicitur filius, et sic de aliis. Quibus addi posset tertia significatio, quee vocari potest usualis, quia est ab usu et consuetudine loquendi, quee magnam vim ha- bere solet in significatione vocum intepretan- da, adeo ut in legum expositione proprietati etiam verborum usus preeferendus sit, ut ju- risperiti cum Bart. docent n 1. Non dubium,
c. de Legibus, in 1. Labeo, ff. de Suppellectile legata, et in 1. \, ff. de Suis et legitimis heere- dibus; Panormit. in Procem. Decret., ubi la- tissime Felin. plurima congerit. Ne vero tot membra multiplicemus, hanc significationem ad duas preecedentes revocamus : nam si usus verbi sit communis totius populi in vulgari modo loquendi, jam illa significatio est facta magis propria magisque naturalis quam pri- meeva, quia usus habet vim derogandi institu- tionem et mutandi impositionem humanam. Si autem usus sit solius juris, talis significatio sub civili continetur.
10. Quomodo regula tradita sit intelligenda. — Regula ergo proposita de priori proprietate est intelligenda per se loquendo, et nisi cir- cumstantise occurrentes vel alia jura cogant extensionem vel limitationem facere,ut in se- quentibus prosequemur. Atque ita sumitur ex 1. ult. cod. de His qui veniam eetatis, etc, ubi perfecta vel legitima eetas simpliciter dicta ac- cipi dicitur pro naturali, non pro illa quce im- periali leneficio suppletur. Idem sumitur ex cap. Susceptum, de Rescript., in 6, ubi id no- tat Glossa, verb. Non rnorte, citans alia jura, et latius Tiraq„ dicta 1. Si unquam,verb. Sus- ceperit, n. 17. Sed observandum circa hoc est regulam hanc potissimum habere locum in vocibus usualibus, ut sic dicam, quas leges seu jura accipiunt ex communi lege hominum; sunt vero aliee voces quee sunt propriee ipsius juris et ab ipso inventee, sicut unaqueeque ars propria habet vocabula quibus utitur, ut in jure canonico tales sunt vox censura, excom- municatio, et similes ; et in jure civili usuca- pio, prcescriptio, et similes; in his ergo voci- bus significatio eivilis seu secundum jus est significatio naturalis illarum ; nam est ex pri- meeva impositione, et res per talem vocem significata non habet aliam naturam nisi quam habet ex institutione juris, et ideo secundum eam significationem sunt tales voces in legibus accipiendee, et proprietas illarum ex jure su- menda est.
11. Quando vo% liabeat plures significationes quid faciendum. — Sed quid si vox habeat plu- res significationes proprias in naturali proprie- tate ? Respondeo tunc utendum esse regula quee in omnibus sermonibus ambiguis seu eequivocis prudenter observari solet, videlicet, ut legis materia alieeque circumstantiee attente ponderentur ; nam ex illis determinabitur fa- cile verborum significatio. Maxime vero legis initium considerare et cum illo sequentia con- jungere necesse est, quia ad illud debent trahi
CAP. I. DE RATIONE RECTE INTERPRETANDI LEGEM HUMANAM.
sequentia, nisi aliquid obstet. Nam in proce- mio constistutionis solet causa finalis et prin- cipaliter movens contineri, et ideo illud maxi- me spectandum est ad legis intelligentiam, ut communiter tradunt jurisperiti quos late re- fert Tiraq. in tract. Cessante causa, limitat. 1, n. 64 et 65; et Molina 1. 1 de Primogen., c. 5, a n. 3; et Gutier. in Practicis, 1. 3, qusest. 17, n. 90. Unde etiam in contractibus initium et causa spectantur, 1. Siprocuratorem, in princ, ff. Mandati; ergomulto magis inlegibus obser- vandum est initium ut ad illud csetera accom- modentur. Quin potius additur in 1. 24, ff. de Le- gibus, incivile esse, nisi tota legeperspecta, una aliqua ejus particula proposita, judicare. Ita- que ex antecedentibus et consequentibus cum materia et aliis circumstantiis determinanda est eequivoca verbi significatio. Quod si verba legis adeo essent sequivoca ut neque ex ante- cedentibus, neque ex subsequentibus, nec ex materia aut ratione legis constare posset defi- nitus sensus ejus, illa non esset lex, quia non solum non esset clara, verum etiam neque mentem legislatoris satis significaret. Vix au- tem fieri potest quin aitera significatio sit rei de qua tractatur magis accommodata, et illa ferenda est juxta regulam legis 68 , ff. de Regulis juris : Quoties idem sermo duas sen- tentias exprimit , ea potissimum accipietur quce rei gerendce aptior est. Idem a simili su- miturex 1. Si servus plurium, § ult., ff. de Le- gat. 1.
12. Quid circa intentionem considerandum legislatoris. — Circa intentionem seu mentem legislatoris considerandum est ab illa potissi- mum pendere tam substantiam quam effica- ciam legis, quia, ut probatum est in 1. 3, mens legislatoris est anima legis, unde sicut in vi- vente substantia et operatio vitse ab anima maxime pendet, ita in lege a mente legislato- ris. Hla est ergo vera interpretatio legis per quam mentem et voluntatem legislatoris asse- quimur, et ideo quacumque ratione de mente legislatoris constare possit, secundum illam maxime erit lex interpretanda. Quod potest confirmari ex principio generali, quod ex Greg. traditur in cap. Humance aures, 22, q. 5 : Non debet aliquis verba considerare, utique nuda, sed intentionem et voluntatem, quia non debet intentio verbis deservire, sed verba intentioni. Quse verba non inveniuntur in Gregor., sed sunt Ccelestini, ut infra videbimus. Denique confirmatur ex usu jurium, considerantium utiquementes legislatorum, cap. Sipostquam, de Electione, in 6, ibi : Ex sui mente exi-
git, etc, et in c. Secundo requiris, de Appel., ex intentione legislatoris verba extenduntur, quia verba intentioni deserviunt, ut ibi allega- tur. Sicetiam inl. Cummulier, ff. Solut. matr., ex mente legis negatur marito propter lenoci- nium accusatio uxoris de adulterio. Idem pro- batur optime ex 1. Scire etiam, § Aliud, ff. de Excusat. tutorum, ibi : Sed etsi maxime verba legis liunc habebant intellectum, tamen mens legislatoris aliud vult. Simile etiam de Testa- mentis dicitur in 1. Non aliter, in princ, ff. de Leg. 3.
13. Quseret vero aliquis qui possit fieri ut mens prseter verba aliquid conferat ad legem interpretandam, quia bomines non possunt mentem alterius bominis percipere, nisi ex verbis ejus ; nam,ut Gregorius dicit, 26 Moral. et infertur in dict. cap. Humance aures, initio: Apud Jiomines cor verbis, apud Deum vero ver- ba pensantur ex corde; hic autem agimus de bumano judicio et intelligentia, quomodo ergo potest sensus legis, quse in verbis consistit, ex mente sumi, cum ipsa mens per verba tantum nobis possit innotescere ? Et confirmatur : nam si legislator per verba legis suam men- tem non declaret, non constitueretur lex, nec oriretur obligatio, etiamsi ex aliis conjecturis possemus aliquo modo voluntatem legislatoris cognoscere, quia (ut supra dictum est) lex non constituitur voluntate principis, nisi per verba legis sufficienter extet expressa, quia voluntas sola non sufficit per se ad obligandum, nec etiam est satis quod aliunde privatim innotes- cat, sed necesse est ut in ipsa lege sufficienter contineatur : ergo non possumus e contrario per voluntatem cognoscere verborum sensum.
14. Quomodo mens legislatoris potest essere- gula interpretandi. — Ad interrogationem res- pondetur, cum dicimus mentem legislatoris deservire ad interpretandam legem, non esse sensum, ipsam voluntatem legislatoris mere internam vel secundum se spectatam esse posse regulam interpretandi legem; contra bunc enim sensum recte procedunt objectiones factse; sed sensus est verba nude sumpta ssepe esse ambigua et ex variis intentionibus ac vo- luntatibus posse procedere, et ideo ex adjunc- tis, id est, ex materia aut circumstantiis pru- denter pensandum esse ex qua voluntate et in- tentione processerint, et tunc ad intentionem legislatoris accommodandam esse verborum significationem et interpretationem. Ita sumi- tur ex sententia Hilarii, 1. 4 de Trinitat., di- cente : Intelligentia dictorum ex causis est as- sumenda dicendi, quia non sermoni res, sed rei
LIB. VI. DE INTERPRET., CESSAT. ET MUTAT. LEGIS HUMANjE.
est sermo subjectus, cap. Intelligentia, de Verb. significat. Verum est igitur homines judicare de mente loquentis ex verbis, non tamen ex illis nude et abstracte sumptis, sed ut conjunctis omnibus circumstantiis a quibus determinari possunt ad hanc intentionem potius quam aliam indicandam : unde ad confirmationem fatemur legem non constitui per internam vo- luntatem, nisi in lege ipsasufficientermanifes- tetur, ut probat ratio facta. Nihilominus ta- men, ut verba legis sufficienter indicent inten- tionem et voluntatem legislatoris , non est necesse ut abstracte et nude sumpta illam in- dicent, sed possunt ac debent ex omnibus ad- junctis determinari.
15. Secundo, interrogari hic potest anmens legislatoris plus conferat ad veram interpreta- tionem legis quam verba, vel e converso. Nam ex dictis videtur sequi plus menti esse tribuen- dum quam verbis, quia mens est prsecipuum in lege, nam est vita ejus. Item, propter quod unumquodque tale, et illud magis ; sed verba sunt propter mentem, et non e contrario ; er- go prseferenda est mens verbis. Unde in cap. Inhis, de Verb. significat., dicitur : Non de- bet aliquis considerare verba sed voluntaiem, cum non intentio verbis, sed verba intentioni de- beant deservire. In contrarium vero facit, quia, licet ordine intentionis mens sit prior verbis, sic enim dicuntur verba esse propter mentem, quia ad illam indicandam instituta sunt, nihi- lominus ordine executionis seu in genere cau- sse instrumentalis priora sunt verba ; nam per illa devenimusin cognitionem mentis et volun- tatis legislatoris ; ergo preeferenda est verbo- rum vis in legis interpretatione. Et confirma- tur; nam illud est prseferendum quod certius est; sed verborum proprietas est certa et clara: mens autem legislatoris solum per conjecturas cognoscitur, in quibus ssepe homines fallun- tur ; ergo preeferenda sunt verba per se lo- quendo, vel saltem regulariter. Quod vide- tur sentire Tiraquel. in dict. 1. Si unquam, verb. Libertis, n. 23 cum Bald^ in cap. Licet, de Elect.
16. Quo sensu verba sunt signa voluntatis Ugislatoris. — Interdum proprietas verborum relinquenda, ut mens legislatoris investigetur. — Respondeo hanc comparationem non posse fieri inter verba legis et voluntatem legislato- ris, ut in se est mere interna, cum voluntas non hoc modo cognoscatur, neque ut sic deservire possit ad intelligendamlegem. Potest ergo fieri comparatio vel inter verba ex una parte, et alias conjecturas quibus mentem legislatoris
indagamus ex alia, vel inter vim et proprieta- tem verborum,, et mentem legislatoris sufficien- ter conjectatam per varia signa simul sumpta. Priori ergo modo dicendum videtur verba per se loquendo esse potissimum signum voluntatis legislatoris, et illo maxime utendum esse ad mentem legis perspiciendam, non tamen illo solo^ sed simul cum aliis a quibus interdum vinci ac superari potest. Primum horum in- tendunt doctores allegati, et constat, quia signi- ficatio verborum est magis expressa et certa, item quia verba sunt quee ex intentione legis- latoris potissimum assumuntur ad declaran- dam voluntatem suam ; ergo illa etiam primo ac principaliter consuli debent ad eamdem vo- luntatem cognoscendam. Altera vero pars suf- ficienter probata est in principali regula et in declaratione prsecedentis dubitationis. Unde constat, in secundo sensu comparationis, men- tem legiSj utcumque sufficienter cognita sh% esse verbis praeferendam, quod satis probant rationes priori loco factee. Probatur etiam ex 1. Non dubium, c. de Legibus, dicente contra legem agere qui per occasionem verborum contra legis nititur voluntatem ; est ergo voluntas ver- bis prseferenda. Item in 1. Nominis, de Verb. signific.j dicitur ex lege esse, tam quod est ex sententia legis quam quod ex verbis, ubi Gloss. exponit : Tam quod est ex sententiaprceter verba quam quod est ex verbis et sententia; nam quod est ex verbis sine sententia non est lex, ut vi- sum est. Hoc denique modo dicitur in dict. 1. Non aliter, ff. de Legat. 3, a verbis legis re- cedL, ubide mentelegislatorisconstat. Dicimur autem a verbis legis recedere, quando illa ex- tendimus, vel restringimus, vel multo magis quando a proprietate verborum aliquantulum recedimus, quod etiam facere licet, quando necessarium est ut a mente legislatoris non recedamus, quia tunc verba revera non signi- ficant voluntatem legislatoris secundum suam proprietatem, sed secundum aliquam transla- tionem; unde est illud Gregor. in cap. Prce- terea, de Verb. signific. : Plerumque dum pro- prietas verborum aitenditur, sensus veritatis amittitur.
17. Quibus modis mens legislatoris inda- ganda. — Tandem vero interrogari potest qui- bus modis vel conjecturis utendum sit ad mentem legislatoris indagandam praeter nu- dam vim verborum. Respondeo multa assignari a jurisperitis ; prsecipua vero capita sunt heec : Primo, materia legis; nam illi maxime debent verba deservire, juxta sententiam Gregorii su- pra citatam. Sic in cap. 2 de Translat. Episc,
CAP. I. DE RATIONE RECTE INTERPRETANDI LEGEM HUMANAM.
§ Sed neque, exponitur Ecclesiam dici vidua- tam, etiamsi habeat Episcopum non consecra- tum vel inutilem, quia materia talem sensum postulabat. Sic etiam in 1. Si vere, ff. Locati, verbum donationis per verbum translationis exponitur, materia exigente. Secundo, quoties verborum proprietas induceret injustitiam, vel similem absurditatem circa mentem legisla- toris, trahenda sunt verba ad sensum etiam improprium in quo lex sit justa et rationabi- lis, quia hsec praesumitur esse mens legislato- ris, ut multis juribus declaratum est in tit. de Legib., ff. Et in eis ratio ostenditur. Nam in 1. 18 dicitur : Benignius leges interpretanda? sunt, quo voluntas earum conservetur. Ergo si necessaria sit etiam impropria interpretatio ut voluntas sit vel prsesumatur justa, in eo sensu accipienda est lex, quia alias non con- servabitur voluntas legislatoris, cum lex in- justa non sit lex. Et in 1. 19 additur : In am- ligua voce legis ea potius accipienda est signi- ficatio, qua? vitio caret, prwsertim cum voluntas legis ex hoc colligi possit; quia nimirum sine vitio esse prsesumenda est. Quod habet verum etiamsi illa ambiguitas sit per analogiam vel improprietatem, et idem sumitur ex 1. Nulla juris ratio, eodem.
18. Semper aliqua proprietas verlorum ser- vanda. — Tertio, ex comparatione ad alia jura potestindagarimens legislatoris in aliqua lege, etiam prseter vim et proprietatem verborum ejus, idque dupliciter : primo, ex repugnan- tia et contrarietate aliarum legum quse orire- tur in uno verborum sensu, et vitatur in alio ; tunc enim interpretamur mentem legislatoris non fuisse derogare superioribus legibus aut illas corrigcre, et ideo usum fuisse verbis in ea significatione quee cum aliis juribus stare pos- sit; quia non receditur a jure antiquo, nisi quatenus in novo exprimitur, 1. Pra?cipimus, in fin., c. de Appellat., et notat Gloss. in cap. Cupientes, § Quod si, verb. Petere, de Elect., in 6 ; correctio enim et mutatio legis odiosa est et de se non admittitur, nisi ubi omnino vitari non potest. Unde addunt jurisperiti vi- tandam esse etiamsi opus sit verba posterioris legis minusproprieinterpretari. (Vide Gutier. in Pract., 1. 3, q. 15, a. 24 et 25). Ita docent Anton. de Butr. in cap. Cum dilectus, de Gon- suet., n. 15, et ibi Imol., n. 12; et Felin. in cap. Non potest, de Re judic, n. 8, § Limita dupliciter, cum Panorm. in cap. Cum olim, de Re judic, in fin., qui ad hoc etiam inducit Gloss. ult. interpretantem illum textum juxta hanc regulam. Nam cum textus ille requirat
concordiam eligentium, et concordiain rigore significare videatur ut nullus discrepet, nihi- lominus sufficere censet ut fiat majori parte consentiente ; nam hsec est concordia juridica de qua intelligenda est iUa lex,